Công ty Đông Ấn Anh quốc từng có quyền lực kinh tế lớn nhất hoàn cầu. Ảnh tư liệu

Cần chú giải rằng Đông Ấn (East India), trong cách hiểu của các nước châu Âu thời ấy, có nghĩa là "châu Á", thậm chí là phần còn lại của cả thế giới, ngoài châu Âu (chẳng thế mà khi đặt chân đến châu Mỹ, Colombus đinh ninh rằng ông đã tìm thấy Ấn Độ).

Cũng phải nói rõ “Công ty Đông Ấn Anh quốc” là bởi sau khi Công ty Đông Ấn Anh quốc ra đời vào năm 1600, một loạt “Công ty Đông Ấn” khác lần lượt ra đời: Công ty Đông Ấn Hà Lan (1602), Công ty Đông Ấn Đan Mạch (1616), Công ty Đông Ấn Bồ Đào Nha (1628), Công ty Đông Ấn Pháp (1664) và Công ty Đông Ấn Thụy Điển (1731). Tuy đều hoạt động rất… táo tợn, song không có phiên bản nào thành công như công ty đầu tiên - Đông Ấn Anh quốc.

Ngày 31/12/1600, Công ty Đông Ấn Anh quốc được thành lập theo chỉ dụ của Nữ hoàng Anh Elizabeth I, được trao quyền độc quyền thương mại với một khu vực rộng lớn trải khắp Ấn Độ Dương sang Thái Bình Dương, từ bờ đông mũi Hảo Vọng cực nam châu Phi đến bờ tây mũi Horn cực nam Nam Mỹ.

Ở khía cạnh tích cực mà nói, thành công rực rỡ của tập đoàn đa quốc gia đầu tiên trên thế giới cũng đã góp phần định hình nền kinh tế toàn cầu hiện đại, thúc đẩy văn hóa tiêu dùng tại Anh quốc và toàn châu Âu. Sự ra đời và vận hành của Công ty Đông Ấn Anh quốc cũng đã tạo được ảnh hưởng tới nhiều mô hình công ty hiện đại. Đây là công ty cổ phần lớn nhất và tồn tại lâu nhất vào thời bấy giờ, huy động vốn bằng cách bán cổ phiếu cho công chúng…

Ở chiều ngược lại, Công ty Đông Ấn Anh quốc, rõ nhất là tại Ấn Độ, mang đậm màu sắc lũng đoạn chính trị. Ngay từ đầu, Công ty Đông Ấn Anh quốc đã chiêu binh mãi mã, đánh chiếm và xây dựng các tiền đồn thương mại kiên cố ở các thành phố cảng như Bombay, Madras hay Calcutta. Có thời điểm, Đông Ấn nắm trong tay một đội quân riêng gồm 260.000 binh sĩ, gấp đôi quân số thường trực của Anh và tạo ra khoảng một nửa giá trị thương mại của nước Anh.

Dưới danh nghĩa một doanh nghiệp thuộc Hoàng gia Anh, Công ty Đông Ấn Anh quốc thực sự cai trị những vùng lãnh thổ này, bằng hệ thống nhân viên của họ. Các nhân viên chi nhánh của công ty này ban hành các bộ luật, đồng thời thành lập lực lượng cảnh sát và hệ thống hành pháp các cấp. Đến giữa thế kỷ XIX, tâm lý phản đối vị thế độc quyền của Công ty Đông Ấn đã lên đến đỉnh điểm tại Quốc hội Anh. Độc quyền thương mại của Công ty bị phá vỡ vào năm 1813, và từ năm 1834, nó chỉ còn là cơ quan quản lý của chính phủ Anh ở Ấn Độ. Sau cuộc binh biến Ấn Độ năm 1857, Công ty Đông Ấn Anh quốc mới hoàn toàn biến mất.