Theo thống kê, hiện tại TP.HCM còn khoảng 1.350 nhà cổ, trong đó con số thuộc sở hữu tư nhân không nhỏ. Ngoài hai công trình hoành tráng, thứ nhất là Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM và thứ hai là biệt thực Phương Nam có ba mặt tiền đường Võ Văn Tần, Bà Huyện Thanh Quan và Nguyễn Thị Diệu, phần lớn nhà cổ ở đô thị lớn nhất nước này đều đối diện nhiều trở ngại về bảo tồn và thay đổi công năng.

Thực tế cho thấy, nhà cổ hiện diện đến hôm nay đều được có ý nghĩa lịch sử về sự phát triển của mỗi vùng đất. Nhà cổ ở Bình Dương, nhà cổ ở Đồng Tháp, hay nhà cổ ở Cần Thơ, nhà cổ ở Trà Vinh đều rất đẹp. Thế nhưng, trước cơn sốt thị trường địa ốc, chủ nhân của nhà cổ cũng muốn tìm kiếm tiện ích mới trên gia sản tổ tiên để lại. Thật khó, khi nhà cổ hư hỏng hoặc chật chội mà vẫn bắt buộc chủ nhân giữ nguyên hiện trạng.

Cứ làm phép so sánh giữa hai nhà cổ nổi tiếng từng xuất hiện trong bộ phim “Người tình” sẽ thấy rõ nhiều điều cần đắn đo. Nhà cổ Huỳnh Thủy Lê ở Sa Đéc đã được Nhà nước sở hữu, đưa vào kinh doanh du lịch rất hiệu quả. Ngược lại, nhà cổ Bình Thủy ở Cần Thơ có diện tích lớn hơn nhưng chủ nhân vẫn tiếp tục thiết kế thêm nhiều công trình phụ, khiến cho yếu tố thẩm mỹ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Cho nên, nếu không có chút cân nhắc nào thì nay mai công chúng sẽ khó nhận ra hình bóng nhà cổ mà họ từng yêu thích qua bộ phim “Người tình”.

Cách bảo tồn nhà cổ hiệu quả nhất là Nhà nước thu mua của tư nhân để quản lý chặt chẽ. Nghe thì đơn giản, nhưng ngân sách không cho phép. Còn để tư nhân tự ý sửa chữa thì chẳng mấy chốc sẽ phá hỏng toàn bộ không gian văn hóa của nhà cổ. Kinh nghiệm ở Hội An khá thú vị: chính quyền hỗ trợ kinh phí trùng tu theo từng vị trí và tầm vóc nhà cổ. Liệu TP.HCM và các tỉnh thành khác có thể áp dụng cách làm của Hội An không?

Nhà cổ không chỉ trở thành địa chỉ du lịch mà còn lưu giữ ký ức cho đô thị. Sứ mệnh bảo tồn nhà cổ không phải dành cho riêng ai. Tuy nhiên, có một đối tượng cần thể hiện mạnh mẽ hơn vai trò của mình với nhà cổ, đó là những công ty địa ốc và những doanh nhân thành đạt. Thay vì vung tiền vào những món hàng xa xỉ như siêu xe triệu USD hay du thuyền đắt đỏ, các đại gia hãy đầu tư mua lại nhà cổ. Việc làm ấy, trước hết giải quyết bài toán nan giải cho những chủ nhân không còn điều kiện sở hữu nhà cổ, sau nữa là góp phần tôn vinh giá trị nhà cổ trong hành trình văn minh của xã hội.