Quây quần cùng gia đình gói bánh chưng. (Ảnh: Hồng Vân)

Với một hệ thống lễ nghi vô cùng phong phú và giàu ý nghĩa nhân văn sâu sắc, tết Nguyên đán đã trở thành ý thức hệ dân tộc, thể hiện bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam. Tết Nguyên đán là một phong tục đẹp mà nhân dân ta còn duy trì tới ngày nay. Thế nhưng trong thời kỳ toàn cầu hoá như hiện nay cách ăn Tết của người Việt Nam phần nào đã thay đổi. Những đổi thay ấy đến từ cuộc sống đầy đủ, tiện nghi hơn, từ sự năng động, nhạy bén các xu hướng mới khi hòa vào dòng chảy hội nhập nhưng cũng khiến nhịp sống thêm vội vã hơn.

Nhớ mùi Tết xưa là nhớ mùi hăng hắc cay cay tỏa ra từ cái bếp toàn củi gộc luộc bánh chưng. Lửa trong bếp lúc nào cũng phải giữ đỏ rực. Dăm viên gạch xếp chụm lại thế kiềng ba chân, bên trên bắc cái nồi to mấy người khiêng. Khoảng 27, 28 Tết là lục tục sửa soạn gói bánh. Ngày gói bánh chưng là một sự kiện trọng đại của cả xóm. Người lớn vui, Tết đến có mấy cặp bánh chưng đầy đặn để thắp hương tổ tiên và ăn Tết. Lũ trẻ vui, vừa được thức trông nồi bánh chưng, tha hồ chạy nhảy, chơi tú lơ khơ, vừa được gói riêng mấy cái bánh nhỏ xíu vì còn thừa gạo, đỗ, thịt. Rồi vui thú khi vùi củ khoai nướng trong lúc trông nồi bánh, nhìn nhau cười. Từ trước lúc gói bánh chưng đã thấy cái phong vị bảng lảng của tiết trời vào Xuân. Khi bắc nồi luộc bánh cái mùi thơm kỳ diệu của khói bếp, củi cháy, lá dong cứ tan trong không gian, bám chặt vào người. Sáng hôm sau khi bánh được vớt ra, xếp gọn ghẽ, mùi bánh thơm phưng phức, báo hiệu Tết sắp tới nơi.

Tết xưa sáng ba mươi, cùng mẹ đi phiên chợ cuối cùng của năm cũ, mua hoa, ngắm quả, sắm quần áo mới rồi về “lăng xăng” giúp bố mẹ làm cơm cúng ông bà tổ tiên để sẵn sàng đón ngày đầu năm. Chính những tất bật chuẩn bị cho năm mới như thế khiến không khí Tết thêm rộn ràng, mọi người đã được sống trong không khí Tết, được thưởng thức cái hương vị Tết, được vui Tết từng phút từng giây.

Tết nay đã khác xưa nhiều. Đã vắng mùi bếp củi luộc bánh chưng vì làng xóm nay đã thành phố phường chật chội. Ngày trước chỉ Tết mới được ăn bánh chưng, thịt gà. Bây giờ bánh chưng bán quanh năm ngoài chợ. Gà không còn là tiêu chuẩn đo sự sung túc trong mâm cơm gia đình. Bánh chưng ra chợ mùa hè còn có, ngày Tết ai hì hụi rửa lá dong, gói và luộc bánh cho cực? Nhưng vì thế, vơi hẳn một mùi vị rất riêng của Tết.

Ngày nay đời sống hiện đại, việc sắm Tết cũng “hiện đại” theo sự ảnh hưởng văn hóa phương Tây rất rõ nét. Hiện nay, ở nhiều nơi, nhiều gia đình do điều kiện kinh tế đã khá giả hơn, nên người lớn, trẻ con quanh năm ăn ngon mặc đẹp, do vậy không còn háo hức đợi ngày Tết như trước nữa. Thời kinh tế thị trường thứ gì cũng bán sẵn, các bà các mẹ không lo gói bánh, thức ăn sẵn cũng có rất nhiều nên việc chuẩn bị Tết đơn giản hơn trước. Thế hệ thanh niên quên dần không khí rộn ràng như những Tết xưa, còn trẻ con bây giờ không biết tới thế nào là háo hức, mong ngóng Tết đến Xuân về. Nghĩ mà thương sao những đứa trẻ vội vã đi học, đi thi và có lẽ Tết cũng không được trọn vẹn. Những điều thay đổi đó khiến nhiều người không khỏi chạnh lòng “bao giờ cho đến Tết xưa”.

Ngoài cách ăn, cách chơi Tết của người dân bây giờ cũng khác trước. Ngày xưa thì quan niệm ba ngày Tết phải là “Mùng một Tết cha, Mùng hai Tết mẹ, Mùng ba Tết thầy” nhưng giờ đây, do ảnh hưởng của lối sống hiện đại nên quan niệm trên cũng dần dần bị mai một. Với những người cái ăn, cái mặc không còn là vấn đề quan trọng trong ngày Tết thì họ hướng đến tinh thần nhiều hơn, thích nghỉ ngơi thoải mái, đi chơi nhiều hơn. Nhân dịp Tết nhiều gia đình đã lên lịch trình cho một chuyến du lịch với người thân trong nhà hoặc cùng bạn bè, đồng nghiệp. Nhưng vẫn còn đó những người công nhân, người lao động chỉ có vài ba ngày nghỉ vội vã về quê thăm cha mẹ, con cái rồi lại quay lại chốn thị thành ồn ã tranh thủ “nhặt nhạnh” vài đồng.

Theo Tiến sĩ Vũ Thế Long (Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội UNESCO Hà Nội), đời sống kinh tế được nâng cao đi kèm với những giá trị hưởng thụ về văn hoá tinh thần và vật chất, nhu cầu ăn ngon mặc đẹp là tự nhiên và có thể đáp ứng ngay khi cần chứ không phải đợi đến Tết như ngày xưa. Hơn nữa, ngày nay trong một năm có rất nhiều ngày lễ khác đang chi phối tầm quan trọng của ngày Tết cổ truyền. Vì vậy, dường như Tết bây giờ có phần “nhạt” hơn so với Tết xưa.

“Chúng ta không thể phủ nhận mặt tích cực của hội nhập văn hoá đem lại. Nếu chúng ta “khép” cửa “ăn Tết” với nhau thì Tết Việt đương nhiên chỉ là một sản phẩm của văn hoá thuần tuý đơn lẻ, nó sẽ không thể trở thành sản phẩm văn hoá đặc trưng của quốc gia trong mối quan tâm của bạn bè quốc tế. Sự mở cửa giao lưu, tiếp xúc lại chính là những phương thức tốt nhất giúp chúng ta giới thiệu đến bạn bè quốc tế về Tết cổ truyền của người Việt Nam. Vấn đề ở đây là chúng ta phải làm chủ được quá trình tiếp xúc với văn hóa phương Tây để Tết cổ truyền của người Việt vẫn giữ được bản sắc riêng của mình mà không bị “Tây hoá”, Tiến sĩ Vũ Thế Long chia sẻ.

Cuộc sống hiện đại tạo ra nhiều giá trị mới, mang đến nhiều niềm vui mới nên ngày Tết phai phôi đi ít nhiều ý nghĩa. Tuy vậy, giữa muôn bề những lo toan của cuộc sống, ngày Tết cổ truyền của dân tộc ta vẫn là cái gì đó thiêng liêng, sâu thẳm trong tâm hồn nhất, là nhu cầu sinh hoạt văn hoá không thể thiếu được đối với mỗi người dân Việt Nam. Và có lẽ cho dù ở thời nào, Tết luôn mang lại hoài niệm với bất cứ ai. Sự tiếp nối ấy là sợi dây kết nối các thế hệ mà mỗi mùa Xuân như một nấc thang hướng đến cuộc sống tốt đẹp hơn.