Cán bộ Chi cục QLTT Hà Nội bắt giữ hàng hóa vi phạm SHTT. Ảnh: H.Nụ.

Hạn chế

Trong công tác thực thi bảo vệ quyền SHTT, chống hàng giả tại biên giới, chỉ tính riêng trong năm 2015, cơ quan Hải quan đã tiếp nhận, xử lý đơn yêu cầu và ra công văn chấp nhận giám sát SHTT tại biên giới đối với 250 đối tượng quyền SHTT các loại. Trong đó, phần lớn là nhãn hiệu; một số ít các đối tượng quyền SHTT được chấp nhận giám sát tại biên giới là: Sáng chế, kiểu dáng công nghiệp và chỉ dẫn địa lý. Năm 2015, toàn Ngành đã bắt giữ 68 vụ việc xâm phạm quyền SHTT, trong đó, xử phạt vi phạm hành chính 66 vụ, xử lý hình sự 2 vụ. Trị giá hàng hóa vi phạm đạt gần 30 tỷ đồng, thu nộp NSNN 5,8 tỷ đồng.

Qua 10 năm đi vào thi hành, Luật SHTT đã phát huy vai trò to lớn trong việc tạo hành lang pháp lý cho các tổ chức, cá nhân xác lập, khai thác và bảo vệ quyền SHTT, tạo môi trường kinh doanh lành mạnh cho hoạt động sản xuất- kinh doanh, góp phần khuyến khích hoạt động sáng tạo, đẩy mạnh chuyển giao công nghệ, thu hút đầu tư nước ngoài, thúc đẩy sự phát triển kinh tế- xã hội của đất nước. Không những thế, hệ thống pháp luật Việt Nam về SHTT được đánh giá đã đạt chuẩn mực của WTO, thậm chí còn có thể sánh với các nước tiên tiến trong khu vực.

Trong giai đoạn từ 1/2006 đến 12/2016, Cục SHTT đã tiếp nhận 403.914 đơn đăng ký sở hữu công nghiệp (SHCN), cấp 231.765 văn bản bảo hộ SHCN; tiếp nhận 11.349 đơn khiếu nại liên quan đến SHCN và tiến hành xử lý 6.475 đơn. Bên cạnh đó, Cục SHTT cung cấp 1.858 ý kiến chuyên môn cho các cơ quan thực thi quyền SHCN. Cũng trong giai đoạn này, Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ đã tiến hành thanh tra 386 vụ trong lĩnh vực SHCN, xử phạt hành chính 269 vụ với mức phạt 7,7 tỷ đồng.

Trong giai đoạn từ năm 2006 đến năm 2016, lực lượng Quản lý thị trường cả nước đã tiến hành xử phạt vi phạm hành chính đối với 179.857 vụ có liên quan đến hàng giả, hàng xâm phạm quyền SHTT với tổng số tiền phạt trên 591,7 triệu đồng.

Theo số liệu thống kê của ngành Tòa án, việc xử lý các vụ tranh chấp, xâm phạm quyền bằng biện pháp dân sự tại Tòa án chỉ chiếm tỷ lệ rất thấp so với hàng nghìn vụ xâm phạm quyền bị các cơ quan thực thi xử lý bằng biện pháp hành chính và tập trung chủ yếu vào các tranh chấp liên quan đến lĩnh vực quyền tác giả, các tranh chấp trong lĩnh vực SHCN chiếm tỷ lệ rất thấp. Số lượng các vụ xâm phạm quyền bị xử lý về hình sự cũng không nhiều. Theo đó, Tòa án nhân dân đã thụ lý theo thủ tục sơ thẩm 168 vụ, trong đó có 158 vụ tranh chấp về quyền tác giả, 10 vụ tranh chấp quyền SHCN. Tòa án nhân dân các cấp đã giải quyết 200/235 vụ án tranh chấp kinh doanh thương mại liên quan đến SHTT, giải quyết 24 vụ án hành chính trong lĩnh vực SHTT; thụ lý sơ thẩm 21 vụ với 33 bị cáo, đã xét xử 13 vụ với 22 bị cáo, trong đó có 12 vụ với 20 bị cáo về tội xâm phạm quyền SHCN.

Theo bà Đỗ Thị MinhThủy, Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ, trong giai đoạn 2012-2015 các vụ việc xử lý vi phạm được giải quyết bằng đường tòa án chỉ có 177 vụ việc và 55 vụ được đưa ra xét xử, trong đó có 12 vụ án hình sự.

Theo số liệu trên có thể nhận thấy, các vụ việc giải quyết tranh chấp quyền SHTT tại Việt Nam được xử lý tại Tòa án chiếm số lượng không đáng kể so với các vụ việc được giải quyết theo cơ chế hành chính.

Ông Lê Ngọc Lâm, Phó Cục trưởng Cục SHTT, Bộ Khoa học và Công nghệ nhấn mạnh, thực tiễn cho thấy hầu hết các vụ xâm phạm quyền SHCN đều được xử lý bằng biện pháp hành chính và tập trung chủ yếu vào đối tượng hàng nhái, hàng giả về nhãn hiệu và hàng xâm phạm kiểu dáng công nghiệp. Hình thức xử phạt được áp dụng chủ yếu là phạt cảnh cáo, phạt tiền và tịch thu hàng hóa giả mạo về nhãn hiệu.

Nhiều chuyên gia trong lĩnh vực SHTT cho rằng, tuy đã có nhiều nỗ lực từ phía các cơ quan thực thi quyền SHCN, nhưng thực tế cho thấy tình trạng xâm phạm quyền SHTT ở nước ta vẫn đang diễn ra ngày càng phổ biến và phức tạp. Nguyên nhân khiến hoạt động thực thi quyền còn thấp, chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn lại liên quan đến điểm yếu và thách thức lớn nhất của hệ thống SHTT của nước ta hiện nay, đặc biệt là việc thực thi quyền SHTT bằng biện pháp tư pháp.

Để luật theo kịp với thực tế

Theo bà Đỗ Thị Minh Thủy, không thể phủ nhận rằng thực thi quyền SHTT bằng biện pháp hành chính là điều cần thiết để thực hiện cam kết quốc tế trong bối cảnh hệ thống tư pháp còn chưa thực sự phát triển để đảm đương vai trò này. Tuy nhiên, từ góc độ đảm bảo hài hòa giữa bảo hộ quyền SHTT với lợi ích cộng đồng, cơ chế xử lý xâm phạm quyền SHTT bằng biện pháp hành chính dường như đang làm Việt Nam “thiệt đơn thiệt kép”.

“Thực trạng ‘ưu ái’ xử hành chính dẫn tới hậu quả là quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể quyền chưa được bảo vệ thỏa đáng, hiệu quả của công tác thực thi quyền còn thấp”, ông Lê Ngọc Lâm nhận định.

Thực trạng “hành chính hóa” trong hoạt động thực thi quyền ở nước ta xuất phát từ một số nguyên nhân như một số hành vi xâm phạm quyền SHCN mang bản chất dân sự bị quy định thành vi phạm hành chính và bị xử phạt hành chính. Theo ông Lâm, thực tế cho thấy có những vụ xâm phạm quyền ở mức độ rất nghiêm trọng, giá trị hàng hóa xâm phạm lên tới trên 500 triệu đồng, ảnh hưởng xấu đến trật tự xã hội, môi trường kinh doanh, nhưng vẫn xử phạt hành chính. Trong khi đó, đối với biện pháp hình sự, giá trị hàng hóa vi phạm chỉ từ 50 triệu đồng cũng có thể bị xử lý về hình sự.

Nhiều cơ quan, bộ, ngành, tổ chức và địa phương có chung nhận định là trong ba biện pháp (dân sự, hành chính, hình sự) được áp dụng để thực thi quyền SHTT ở nước ta thì biện pháp hành chính chiếm vai trò chủ đạo. Các chế tài dân sự hoặc hình sự rất ít được áp dụng và không phát huy được hiệu quả. Bên cạnh đó, mức xử phạt hành chính với cách phạt theo kiểu “bắt cóc bỏ đĩa”, “phạt cho tồn tại” do các cơ quan thực thi áp dụng hiện nay chưa đủ mạnh để đảm bảo tính nghiêm minh, không đủ sức răn đe, ngăn ngừa hành vi xâm phạm.

Đại diện nhiều cơ quan thực thi cho hay, quy định hành vi, chế tài, mức xử phạt… có trong pháp luật về SHTT hiện nay chưa theo kịp các hành vi xâm hại. Vậy để luật theo kịp với thực tế và đảm bảo thực hiện các cơ chế, chính sách về SHTT theo hướng hiệu quả, đồng bộ, thiết thực và có tính khả thi thì việc sửa đổi Luật SHTT là vô cùng cấp thiết nhằm thực hiện đồng bộ các giải pháp để nâng cao hiệu quả thực thi quyền SHTT. Sửa Luật SHTT cũng sẽ chuyển dịch từ biện pháp xử lý hành chính sang biện pháp dân sự, từ đó nâng cao ý thức chủ động của DN và nhận thức của cộng đồng.

Nhằm áp dụng và nâng cao hiệu quả xử lý vi phạm trong lĩnh vực SHTT, bà Đỗ Thị Minh Thủy đưa ra 4 giải pháp: Về định hướng chiến lược, cần hạn chế biện pháp hành chính, chuyển dịch sang biện pháp dân sự. Nâng cao năng lực Tòa án, tiến tới thành lập Tòa chuyên trách SHTT. Tạo lập cơ chế “1 cửa” trong xử lý hành chính, nâng cao hiệu quả thực thi; Về pháp luật, sửa Luật SHTT và các văn bản pháp lý liên quan, đảm bảo sự thống nhất và hiệu quả trong hoạt động thực thi và giải quyết tranh chấp quyền SHTT. Quy định chế định pháp lý riêng về giải quyết tranh chấp quyền SHTT trong Luật SHTT; Về năng lực, tăng cường trao đổi chuyên môn giữa các cơ quan thực thi. Cơ quan thực thi và Tòa án. Tạo sự nhất quán trong nhận định và xử lý các vụ việc có cùng bản chất. Tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan thực thi với Tòa án và Cục SHTT; Về nhận thức, nâng cao ý thức chủ động của DN, nâng cao nhận thức của cộng đồng.