Trước đây, cà na mọc hoang ven sông rạch; thân mộc, cao vài chục mét, thuộc họ trám. Miền Bắc gọi là trám xanh. Cùng với trái ô môi, trái cà na là quả trời tặng cho lũ trẻ quê miền Tây.

Ngày xưa, nghèo khó, cà na chỉ để ăn chơi, ít ai bán. Bây giờ, đời sống khấm khá, tự nhiên hoài cổ, thèm mấy món xưa nên cà na bán đầy chợ. Cà na chân mộc như dân miền Tây nên chế biến đơn giản nhưng vẫn đậm đà vị quê. Dễ nhất là ăn sống chấm muối ớt. Chịu khó đập dập thì ngâm muốt ớt, ngào đường, ngào muối ớt đường, sên đường, làm mứt, ngâm nước mắm, làm dưa… Một vài nơi kho cà na với cá rô hay thịt ba rọi. Đặc biệt, món kim chi cà na thì đến Hàn Quốc cũng phải trố mắt.

Ăn cà na ngon nhất là lúc mưa dầm hay trời se lạnh. Phải ăn bằng cả mắt nhìn, mũi ngửi, miệng cắn, tai nghe và cảm nhận đủ hương vị chua, cay, mặn, ngọt, chát, thơm tan đầu lưỡi rồi lan dần khắp cơ thể. Trong lần về khảo sát và tư vấn du lịch ở cồn Phú Mỹ, huyện Thanh Bình, tỉnh Đồng Tháp, tôi đã được Bí thư Huyện ủy Nguyễn Văn Thi đãi món cà na dập chấm muối ớt ngon bá cháy.

Trước khi chế biến, trái cà na được rửa sạch, để ráo nước. Lấy dao nhỏ, cắt bỏ cuống, rạch dọc vài đường trên thân trái để khi trộn gia vị ngấm sâu đậm hơn. Cà na trộn với hỗn hợp gồm nước mắm, ớt, đường... rồi cho vào hũ, chỉ sau 2 ngày là ăn được. Cà na ngào đường phải dùng trái ngon nhất, để lửa riu riu cho đường không bị cháy khét; cà na ngấm đường từ từ, tạo thành hỗn hợp sền sệt, để được lâu ngày hơn. Ăn cà na không thể thiếu chén muối ớt trộn cho thật cay, càng cay càng ngon và kích thích khẩu vị.

Cà na có mặt khắp các tỉnh miền Tây nhưng nhiều nhất là ở Đồng Tháp. Xã Long Thắng, huyện Lai Vung được xem là thủ phủ cà na. Cà na sum suê sát ven sông, rợp bóng đường quê. Rễ cây cà na thường bám chặt thành chùm nên giữ đất và chắn sóng rất tốt. Bông cà na búp màu xanh nhạt, khi nở màu trắng rất đẹp. Đến mùa nước nổi, cà na trĩu trái căng tròn.

Mùa này về Đồng Tháp, chợ nào cũng bán cà na, như một loại đặc sản mùa nước nổi, chừng 20.000-30.000 đồng/kg. Vào các điểm tham quan, chỗ nào cũng cà na đong đưa mời gọi. Giờ đây, trái cà na được người dân miền Tây trồng nhiều hơn nhưng giá vẫn vậy. Ăn trái cà na chợt nhớ câu ca dao xưa:

"Xứ đâu là xứ quê mùa

Đi thăm cháu ngoại cho vùa (gáo dừa) cà na".