Chùa Châu Thới - ảnh: TTXTDL Bình Dương.

Theo Ban quản lý di tích Bình Dương, chùa do thiền sư Khánh Long thành lập vào khoảng giữa thế kỷ 17, ban đầu chỉ là thảo am nhỏ, về sau đổi tên thành chùa Châu Thới. Đây là một trong số rất ít những ngôi chùa cổ của Bình Dương.

Trước đây chừng 5 năm, con đường đá mi từ quốc lộ 1K đi vào đến chân núi non cây số chưa lầy lội, phong cảnh non cao nơi đây rất hữu tình. Sáng chiều bốn bề gió lộng. Vào mỗi dịp lễ tết hay cuối tuần, khách thập phương đến đây cúng bái, thưởng ngoạn khá đông. Nhưng từ nhiều năm trở lại đây, nhà cửa hai bên đường trở nên xác xơ vì khói bụi. Những dự án nhà đất đang được san ủi cùng với đoàn xe tải khai thác đá rầm rập ngày đêm khiến cho con đường lành lặn ngày nào giờ biến thành hầm hố, ổ voi. Nhiều du khách thập phương đến đây tỏ ra ngao ngán.

Từ chân núi, có hai con đường dẫn lên chùa. Không biết ngẫu nhiên hay chủ ý của “sơn thần” dành cho những người có sức khỏe, dẻo dai mà con đường đi bộ từ dưới lên chùa phải trải qua 220 bậc thang dốc đứng. Con đường này ít khi được phụ nữ và trẻ con lựa chọn. Con đường thứ hai phải đi vòng qua hầm khai thác đá lên phía sau chùa, tuy có xa hơn một chút nhưng phải đi bằng xe nên thường được khách đến đây chọn lựa.

Khách có thể lựa chọn con đường lên chùa nhưng, chắc rằng không thể chọn người tiếp đón. Vì rằng ở đây có rất nhiều khỉ và chúng cũng rất thích làm quen với khách lạ. Bà Tư bán nhang đèn ở đây nói mỗi khi thấy khách lên chùa, chúng thường chạy ra “cản địa” để xin ăn. Ban đầu bà thấy làm lạ, lâu dần quen bà gọi là “màn chào đón khách”. Tuy chúng “lí lắc như khỉ” nhưng không bao giờ phá phách “của chùa”. Nhưng với khách đến đây thì chùa phải treo bảng cảnh báo: coi chừng khỉ lấy đồ! Bà Tư cũng nói ngày trước đàn khỉ của chùa có đến hàng trăm con, nhưng mấy năm nay chúng bị kẻ gian đặt bẫy dưới chân núi bắt đi khá nhiều. Sư trụ trì cũng đã nhiều lần kêu gọi lòng thiện tâm của chúng sinh để yên cho đàn khỉ, nhưng dường như vài ba tháng để ý lại là thấy đàn khỉ bị hao hụt.

Cho đến nay chùa cũng đã qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo thêm bảo tháp cao 24m, điện Phật Di Lặc, tượng Phật Bà… càng tăng thêm phần cổ kính. Ngay khi bước vào cổng tam quan, khách cũng có thể thấy được chín con rồng nhìn ra nhiều hướng được đắp bằng gốm sứ trông đầy chất nghệ thuật nhưng không hề mất đi vẻ tôn nghiêm nơi cửa Phật. Nhìn chung tổng thể kiến trúc chính của chùa là một quần thể, bao gồm có chánh điện, nhà tổ, điện Thiên Thủ Thiên Nhãn, miếu thờ Linh Sơn Thánh Mẫu… cùng nhiều tín ngưỡng dân gian khác. Hiện nay chùa còn lưu giữ nhiều pho tượng quý như bộ tượng Thập Bát La Hán, Thập Điện Minh Vương bằng đất nung, tượng Bồ Tát bằng gỗ mít. Đặc biệt, chùa Châu Thới còn lưu giữ ba pho tượng Phật bằng đá có niên đại vào khoảng cuối thế kỷ 17.

Chùa Châu Thới được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa quốc gia từ năm 1989.