Phóng viên Báo Hải quan đã có cuộc trao đổi với TS. Trần Du Lịch (ảnh), Ủy viên Ủy ban Kinh tế của Quốc hội, Phó Trưởng đoàn Chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội TP.HCM về vấn đề này.

Có nhiều ý kiến đánh giá rằng DN Việt Nam “mãi không chịu lớn”, ông có nhận xét gì về vấn đề này?

DN Việt Nam hiện đang phải đối mặt với rất nhiều khó khăn mà hầu hết là xuất phát từ phía Nhà nước. Theo đó, lãi suất trung, dài hạn hiện vẫn còn cao khiến việc đầu tư của DN rất khó khăn. Bên cạnh đó, các chi phí cho vận tải, logistics cũng rất cao. Nguồn nhân lực lại hạn chế do sự chênh lệch giữa đào tạo và nhu cầu thị trường. Ngoài ra, tình trạng tiêu cực ở hầu hết các lĩnh vực cũng tạo ra cản trở rất lớn cho sự phát triển của DN.

Hiện nay, năng lực cạnh tranh của DN đa phần còn yếu, nhất là đối với những ngành công nghệ kỹ thuật cao, thâm dụng vốn; các ngành dịch vụ cao cấp. Hiện nay trong cả nước có khoảng 550.000 DN hoạt động theo Luật DN và có gần 3 triệu hộ sản xuất cá thể, nhưng có đến hơn 90% (trừ DN FDI) là các DN vừa và nhỏ. Chỉ có khoảng ¼ số DN sản xuất sản phẩm có khả năng XK; khoảng 20% có triển vọng XK và 55% hoàn toàn chưa có khả năng XK.

Bên cạnh đó, chất lượng sản phẩm hàng hóa, dịch vụ thiếu ổn định do tính chất công nghiệp trong quy trình tạo ra sản phẩm còn thấp, trong đó nổi bật là sản phẩm nông nghiệp. Chi phí đầu vào cao một phần do nguyên nhân khách quan từ nền kinh tế như thiếu công nghiệp phụ trợ, dịch vụ hạ tầng yếu kém, một phần khác là do nguyên nhân chủ quan từ kỹ năng quản trị của DN. Nền sản xuất vẫn nặng về gia công, chưa có sự chuyển biến đáng kể ở các công đoạn tạo ra giá trị gia tăng cao. Đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) của DN Việt Nam thấp hơn Thái Lan 4 lần, Trung Quốc 7 lần, Malaysia 8 lần và Singapore 26 lần. Đây là một trong những lý do giải thích tại sao các DN Việt Nam chưa có thể tạo ra được nhiều thương hiệu mới có vị trí trên thị trường thế giới.

DN Việt Nam cũng có nhược điểm là tốc độ đáp ứng thị trường chậm do thiếu tính liên kết trong việc cung ứng sản phẩm hàng hóa dịch vụ theo yêu cầu thị trường. Ngoại trừ hoạt động XK, đa phần DN Việt Nam chưa đầu tư ra nước ngoài. Trong khi đó, trên thế giới có đến 63.000 công ty đa quốc gia với 800.000 chi nhánh ở khắp các châu lục; nắm giữ 80% thương mại quốc tế, 90% vốn đầu tư và công nghệ thế giới. Trong mối tương quan như vậy, là một thách thức rất lớn đối với DN Việt Nam. Ngoài ra, hầu hết các DN Việt Nam còn ít hiểu biết về các quy định liên quan đến hội nhập. Đây chính là một bất lợi lớn, thua thiệt trong các tranh chấp pháp lý là điều khó tránh khỏi.

Với những yếu kém như vậy, việc hội nhập vào nền kinh tế khu vực và quốc tế sẽ đặt ra những thách thức như thế nào đối với DN Việt Nam?

Trong môi trường cạnh tranh quốc tế, DN Việt Nam sẽ bộc lộ những yếu kém và có nguy cơ bị chi phối bởi các tập đoàn nước ngoài. Hiện Việt Nam đang có nguy cơ mất dần hệ thống phân phối nội địa, khi mở cửa thị trường nội địa cho các tập đoàn thương mại quốc tế. Điều này đã và đang diễn ra ở các nền kinh tế mạnh của khu vực như Thái Lan, Trung Quốc… Vì sản xuất phụ thuộc vào tiêu thụ, nên sẽ phụ thuộc vào hệ thống phân phối do các Tập đoàn thương mại nước ngoài chi phối.

Bên cạnh đó, thiếu vốn cũng là một vấn đề mà đa phần các DN Việt Nam đang gặp phải, vì thời gian tích lũy chưa lâu. Khi hội nhập, hệ thống ngân hàng sẽ bị cạnh tranh gay gắt. Các tiêu chuẩn cho vay sẽ được nâng lên theo chuẩn mực quốc tế. Khi đó, các DN vừa và nhỏ, nếu không có sự liên kết và chiến lược kinh doanh một cách bài bản, sẽ khó tiếp cận các nguồn vốn tín dụng của ngân hàng.

Đặc biệt, việc tận dụng cơ hội cũng là một thách thức rất lớn đối với DN. Cơ hội và thách thức đối với DN Việt luôn đan xen lẫn nhau. Cơ hội mở ra nhưng nếu không biết tận dụng, thì có thể sẽ chuyển thành thách thức. Ngược lại, tuy đang là thách thức, nhưng biết cách vượt qua cũng có thể chuyển hóa thành cơ hội. Trên thực tế sẽ diễn ra tình trạng là cơ hội của ngành này, doanh nghiệp này, nhưng cũng lại là thách thức đối với ngành khác, DN khác.

Vậy DN Việt Nam có thể làm gì để nắm bắt được các cơ hội?

Cơ hội không thể ngay lập tức nắm bắt được, mà cần có quá trình chuẩn bị. Cơ hội trong năm 2016 chỉ dành cho những DN đã có sự chuẩn bị từ 2 – 3 năm trước. Do đó, các DN cần bắt tay vào chuẩn bị từ ngay hôm nay để có thể đón lấy những cơ hội trong năm 2018, khi TPP chính thức có hiệu lực.

Chúng ta đang ở trong thời đại, mà sự “thắng thua” trên thương trường không tùy thuộc vào quy mô DN lớn nhỏ, mà tùy thuộc vào tư duy đổi mới và sáng tạo. Với khuôn khổ thể chế và nguyên tắc hoạt động của WTO và các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới mà chúng đã và sắp ký kết, nhất là TPP, DN Việt Nam hoàn toàn có thể phát huy những ưu điểm như sự năng động, nhạy bén, sáng tạo, tính linh hoạt trong kinh doanh cùng với lợi thế lao động rẻ để đẩy nhanh tốc độ xâm nhập thị trường thế giới. Mở rộng XK không chỉ đạt mục tiêu mở rộng thị trường nước ngoài, mà còn kích thích mở rộng thị trường nội địa. Quy mô thị trường nội địa nước ta tuy còn nhỏ (khoảng 70 tỷ USD), nhưng có triển vọng tăng trưởng rất cao cùng với nhịp độ tăng trưởng kinh tế (do khuynh hướng tiêu thụ cao). Trong hội nhập, các DN phải cạnh tranh trên 3 thị trường: thị trường nội địa; thị trường của quốc gia đối tác và thị trường ở nước thứ ba. Trong mối quan hệ này, cùng với việc mở cửa thị trường nội địa, sẽ tác động nâng quy mô thị trường cho DN Việt Nam rất nhanh và tự thân yếu tố thị trường sẽ tác động đến chiến lược cạnh tranh, chuyển dịch cơ cấu sản phẩm hàng hóa, dịch vụ đối với từng DN.

Cụ thể, thị trường nguyên liệu, vật liệu sẽ thông thoáng và tính cạnh tranh cao, nên sẽ có xu hướng tác động giảm chi phí sản xuất. Nền kinh tế nước ta có cơ hội chuyển từ nền công nghiệp khai khoáng và gia công, sang thời kỳ sản xuất linh kiện phụ kiện, công nghiệp phụ trợ… sẽ nâng cao giá trị gia tăng của sản phẩm và do đó sẽ tăng sức cạnh tranh của nền kinh tế và của DN. Thị trường vốn cũng sẽ tăng nhanh quy mô và khai thông với thị trường vốn khu vực và quốc tế, đặc biệt thị trường đầu tư tài chính và thu hút nguồn vốn FDI. Công cụ huy động vốn sẽ đa dạng và cơ hội tiếp cận vốn đầu tư của DN sẽ nhiều hơn. Tính cạnh tranh của thị trường vốn sẽ có tác động mạnh đến tính đồng bộ của 3 loại thị trường là thị trường hàng hóa; thị trường dịch vụ và thị trường vốn, mà hiện nay còn nhiều ức chế, chưa thông suốt.

Thị trường công nghệ sẽ tạo điều kiện để thu hút công nghệ cao, kích thích thị trường công nghệ trong nước phát triển, khả năng khai thác hiệu quả trong việc sử dụng tiềm năng của lực lượng khoa học kỹ thuật trong nước sẽ cao hơn. Từ đó, công nghệ Việt Nam trong các ngành kinh tế sẽ có điều kiện hình thành và phát triển nhanh. Thị trường lao động chất lượng cao cũng sẽ tăng nhanh trong cơ cấu thị trường lao động, nhờ giao lưu kinh tế được mở rộng và thu hút mạnh dòng FDI. Chính sách giáo dục và đào tạo sẽ được đổi mới nhằm giải quyết sự mất cân đối cung - cầu trong thị trường lao động, khi nền kinh tế mở cửa và hướng mạnh vào thị trường.

Xin cảm ơn ông!