Công chức Chi cục Hải quan Cái Mép - Cục Hải quan Bà Rịa Vũng Tàu kiểm tra hàng hóa XNK. Ảnh: Nguyễn Hiền

Kết quả, thực trạng...

Sự bùng nổ của giao dịch thương mại điện tử xuyên biên giới hiện nay với khối lượng hàng hoá tăng mạnh, áp lực thông quan nhanh đòi hỏi các khâu xử lý thông quan của cơ quan Hải quan cần phải kịp thời để đáp ứng nhu cầu thông quan hàng hoá.

Việc thu thập trao đổi các thông tin điện tử trước về hàng hoá vừa tạo thuận lợi cho doanh nghiệp (DN) vừa giúp giải phóng các áp lực của quá trình kiểm tra hồ sơ và thực tế hàng hoá trong khâu thông quan của cơ quan Hải quan.

Tại Việt Nam, các yêu cầu về thuận lợi hóa thương mại quốc tế đối với cơ quan Hải quan được thể hiện cụ thể qua các Hiệp định thương mại tự do (FTA).

Tính đến năm 2023, Việt Nam đã tham gia và đang đàm phán tổng cộng 19 FTA. Trong các quy định của FTA đều có các điều khoản để đẩy nhanh quá trình di chuyển, giải phóng và thông quan hàng hóa, bao gồm cả hàng hóa quá cảnh.

Để thực thi hiệu quả các điều khoản trong FTA, một trong những biện pháp nhằm thúc đẩy thông quan nhanh chóng hoặc thông quan trước khi hàng đến, đáp ứng yêu cầu tạo thuận lợi thương mại quốc tế hiện nay là cơ quan Hải quan cần có hoạt động hợp tác, trao đổi và xử lý thông tin trước khi hàng đến với các bên liên quan.

Điều đó đặt ra các biện pháp đẩy mạnh hiệu quả hợp tác giữa cơ quan Hải quan và các cơ quan liên quan về các vấn đề thuận lợi hóa thương mại và tuân thủ hải quan, các điều khoản về hỗ trợ kỹ thuật và xây dựng năng lực trong lĩnh vực này.

Trong chuỗi quản lý giao dịch hàng hoá thương mại quốc tế hiện nay, việc trao đổi thông tin giao dịch thương mại quốc tế được thực hiện thông qua sự trao đổi thông tin giữa cơ quan Hải quan - cơ quan Chính phủ; cơ quan Hải quan với các cơ quan Hải quan các nước và các tổ chức quốc tế; cơ quan Hải quan và các đối tác thương mại bao gồm DN XNK, các hiệp hội, các DN ưu tiên (AEO), các hãng vận chuyển hàng không, các hãng tàu.

Bước đầu của việc xây dựng mô hình Hải quan số, Hải quan Việt Nam đã thực hiện kết nối các dữ liệu từ các bộ, ngành liên quan tại Cơ chế một cửa quốc gia và kết nối với Cơ chế một cửa ASEAN.

Trong hoạt động trao đổi thông tin, việc phối hợp giữa cơ quan Hải quan với các cơ quan chuyên ngành là thực sự cần thiết.

Mặc dù số lượng bộ, ngành kết nối thông qua Cơ chế một cửa quốc gia đã tương đối đầy đủ, việc kết nối thông qua Cổng thông tin một cửa quốc gia thời gian qua đang được đẩy mạnh nhưng vẫn còn hạn chế nhất định về phạm vi, mức độ chia sẻ thông tin cũng như cơ sở hành lang pháp lý.

Thực trạng bất cập này xuất phát từ các nguyên nhân chủ quan và khách quan về hạ tầng thông tin, phối hợp xử lý và sử dụng thông tin và nhất là cơ sở hành lang pháp lý về kết nối, chia sẻ thông tin giữa các cơ quan, tổ chức liên quan trực tiếp, gián tiếp đến hoạt động XNK.

Ngoài ra, xử lý liên thông các thủ tục hành chính vẫn còn bị hạn chế trong việc nhận và chia sẻ thông tin qua Cơ chế một cửa quốc gia, dẫn đến chưa thực sự đồng bộ trong việc xử lý, chia sẻ thông tin trong quá trình luân chuyển của hàng hóa.

Đáng chú ý, việc hợp tác trao đổi thông tin trước khi hàng đến chưa được quy định cụ thể tại bất kỳ một văn bản pháp lý nào, nên chưa ràng buộc trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên.

Nhằm giúp DN giảm thời gian thông quan, giảm thiểu rủi ro, Hải quan Việt Nam đã triển khai quy trình xác định trước mã số, xuất xứ, trị giá hải quan đối với hàng hóa dự kiến XK, NK.

Thực tế vẫn còn nhiều DN chưa tiếp cận được thông tin và quy trình áp dụng các quy định này. Tính đến nay, cả nước mới có gần 1.000 trường hợp xác định trước mã số HS (trong năm 2022 đến nửa đầu năm 2023 là 324 trường hợp); 5 trường hợp xác định trước trị giá hải quan và chưa có trường hợp xác định trước xuất xứ đối với hàng hoá XNK.

Dù công tác trao đổi, xử lý thông tin nghiệp vụ hải quan đã có những bước thay đổi lớn, kịp thời đáp ứng công tác quản lý hải quan hiện đại, tuy nhiên, công tác trao đổi thông tin trước khi hàng đến từ các bên liên quan vẫn còn nhiều hạn chế, chưa có được thông tin đồng bộ, chính xác, kịp thời, ảnh hưởng đến chất lượng xử lý thông tin, phân tích, áp dụng quản lý rủi ro trọng điểm.

Tại Đề tài “Hợp tác, trao đổi và xử lý thông tin trước khi hàng đến đáp ứng yêu cầu tạo thuận lợi cho thương mại quốc tế” Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Tổng cục Hải quan năm 2022 (MS: TCHQ/ĐT/2022-14), nhóm nghiên cứu của Cục Hải quan Bà Rịa – Vũng Tàu cho rằng, đối với hoạt động trao đổi thông tin trước khi hàng đến, việc kết nối trao đổi thông tin giữa cơ quan Hải quan các nước hiện đang gặp khó khăn về các yêu cầu kỹ thuật khi số hóa chứng từ hải quan.

Trong thực tế, mặt bằng phát triển cũng như đặc thù ứng dụng công nghệ thông tin của các bên khác nhau, dẫn tới sự đồng nhất rất khó khăn. Để triển khai việc trao đổi thông tin trước khi hàng đến, các bên tham gia cần phải thống nhất về yêu cầu kỹ thuật.

Do đó, trong thời gian tới, để triển khai mở rộng việc trao đổi thông tin điện tử trước khi hàng đến cần thời gian đàm phán, hoàn thiện về cơ sở pháp lý, triển khai xây dựng hệ thống công nghệ thông tin có khả năng tích hợp và việc triển khai số hóa các chứng từ trên nền tảng tương thích với hệ thống công nghệ của mỗi bên, nhóm nghiên cứu của Cục Hải quan Bà Rịa – Vũng Tàu khuyến nghị.

... Và những giải pháp

Để đảm bảo an ninh và kiểm soát hiệu quả dây chuyền cung ứng quốc tế, tạo thuận lợi cho thương mại hợp pháp, yêu cầu đặt ra cho các cơ quan Hải quan là sử dụng hữu hiệu các công cụ và thông tin liên quan đến lưu thông hàng hoá, người và phương tiện vận tải, một trong các phương án hiệu quả chính là hợp tác, trao đổi và xử lý thông tin trước khi hàng đến.

Việc nâng cấp hệ thống cơ sở dữ liệu của Hải quan, hệ thống phải được kết nối để tạo điều kiện cho việc trao đổi sớm dữ liệu điện tử giữa các cơ quan Hải quan với nhau, ngay khi bắt đầu một chu trình vận chuyển hàng hoá quốc tế; các thoả thuận về phối hợp và công nhận lẫn nhau giữa các cơ quan Hải quan nước XNK và quá cảnh nhằm xoá bỏ những chồng chéo không cần thiết trong công tác kiểm soát dọc dây chuyền cung ứng; các chuẩn mực để xây dựng hệ thống công nhận lẫn nhau về AEO; và một bộ quy tắc điều chỉnh việc trao đổi thông tin giữa các cơ quan Hải quan, bao gồm cả các quy tắc bảo vệ dữ liệu.

Cũng như các cơ quan Hải quan thế giới, Hải quan Việt Nam đang phải đối mặt với những thách thức trong việc xác định các lô hàng có nguy cơ rủi ro cao về vấn đề an ninh, thương mại điện tử, đặc biệt là ma túy và an toàn trong môi trường tại thời điểm trước khi hàng đến.

Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2030 nêu rõ chỉ tiêu đến năm 2030: “100% cửa khẩu đường bộ triển khai hệ thống tiếp nhận và xử lý thông tin khai trước về hàng hóa XNK trước khi phương tiện vận chuyển hàng hóa qua biên giới”.

Để đảm bảo mục tiêu này, Hải quan Việt Nam xác định xây dựng và kiến nghị hoàn thiện quy định pháp lý về thông tin trước khi hàng đến và chia sẻ thông tin trong nước và quốc tế.

Trong đó, theo nhóm nghiên cứu của Cục Hải quan Bà Rịa - Vũng Tàu, cần xây dựng quy trình xử lý trước khi hàng đến để đáp ứng yêu cầu tạo thuận lợi thương mại cho hàng hoá, đẩy nhanh quá trình thông quan và tăng hiệu quả kiểm soát rủi ro của cơ quan Hải quan đối với hàng hoá vận chuyển qua hàng không, trong đó yêu cầu các công ty khai thác bưu chính, các hãng chuyển phát nhanh được ủy quyền nộp trước một tờ khai NK điện tử, trước khi máy bay đến.

Dữ liệu được khai báo ở định dạng hợp nhất và được cơ quan Hải quan sử dụng để đánh giá rủi ro và thông quan. Nhóm nghiên cứu của Cục Hải quan Bà Rịa – Vũng Tàu đã đề xuất mẫu một Quy trình xử lý thông tin trước khi hàng đến; áp dụng các biện pháp tăng cường áp dụng quản lý rủi ro để tăng hiệu quả thu thập, xử lý thông tin trước khi hàng đến; áp dụng các biện pháp quản lý trước để quản lý các nhà điều hành kinh tế…

Ngoài ra, nhóm nghiên cứu của Cục Hải quan Bà Rịa – Vũng Tàu cho rằng, Chính phủ cần chú trọng vào giải pháp về hoàn thiện cơ sở pháp lý; tổ chức thực hiện việc trao đổi, thu thập và xử lý thông tin trước khi hàng đến; công nghệ thông tin; áp dụng các biện pháp quản lý rủi ro thông qua việc phân tích thông tin trước khi hàng đến; nguồn lực; tăng cường hợp tác và phối hợp.

Trong đó, Chính phủ cần thống nhất về nguyên tắc kết nối và trao đổi thông tin giữa các bộ, ngành liên quan đến hoạt động XNK, XNC theo Cơ chế một cửa quốc gia.

Chính phủ cần chỉ đạo sớm ban hành Nghị định về kết nối và chia sẻ thông tin trong lĩnh vực XNK, XNC, quá cảnh người và phương tiện vận tải theo Cơ chế một cửa quốc gia là cơ sở pháp lý quan trọng cho việc hợp tác chia sẻ thông tin giữa cơ quan Hải quan và các cơ quan quản lý chuyên ngành khác.

Đi đôi với thách thức cũng mở ra cơ hội không ít cho cơ quan Hải quan đó là sự hình thành của mạng lưới hải quan toàn cầu giúp cho công tác quản lý biên giới ngày càng tốt hơn, nhóm nghiên cứu của Cục Hải quan Bà Rịa - Vũng Tàu cũng đưa ra một số kiến nghị liên quan nhằm nâng cao hiệu quả công tác hợp tác, trao đổi và xử lý thông tin trước khi hàng đến đáp ứng yêu cầu tạo thuận lợi cho thương mại quốc tế. Từ đó, giúp cơ quan Hải quan thực hiện tốt nhiệm vụ vừa đảm bảo an ninh và kiểm soát dây chuyền cung ứng quốc tế, vừa tạo thuận lợi hơn nữa cho thương mại hợp pháp.