Lý giải nguyên nhân của tình trạng trên, Tổng công ty Đầu tư phát triển đường cao tốc Việt Nam (VEC) cho biết, giai đoạn 2014-2015, mặc dù dự án đường cao tốc Nội Bài – Lào Cai chưa đầu tư hoàn thiện, tuy nhiên để đáp ứng nhu cầu đi lại của người dân cũng như nhu cầu phát triển kinh tế-xã hội các tỉnh vùng Tây Bắc, Bộ Giao thông vận tải đã cho phép đưa dự án vào khai thác tạm bắt đầu từ 1/1/2014 và đưa vào khai thác toàn tuyến từ ngày 21/9/2014. Trong quá trình khai thác, tiếp tục hoàn thiện các hạng mục hàng rào, đường gom, hệ thống thu phí, các nút giao IC6, IC9, IC12, các trạm dịch vụ trên tuyến (5 trạm) và các hạng mục gia cố bảo vệ mái ta luy và nền đường của Dự án (đến tháng 10/2015 mới hoàn tất).

Theo đó, trong giai đoạn từ tháng 9/2014 đến tháng 11/2015 thu phí kín thủ công (phương tiện vào phát thẻ giấy, ra tại trạm nào căn cứ thẻ giấy của phương tiện xác định quãng đường phương tiện tham gia đường cao tốc để tính tiền cho phương tiện).

Giai đoạn từ tháng 11/2015 đến nay áp dụng hình thức thu phí điện tử sử dụng thẻ định danh phương tiện RFID (đầu vào trạm phát thẻ điện tử, đầu ra thu tiền và trả cho lái xe vé được in tại làn có giá trị tương đương với chiều dài quãng đường phương tiện tham gia lưu thông trên đường cao tốc).

Công ty cổ phần Vận hành và Bảo trì đường cao tốc Việt Nam (VEC O&M) là đơn vị được Tổng công ty giao nhiệm vụ tổ chức quản lý, khai thác tuyến đường cao tốc Nội Bài - Lào Cai.

Đáng chú ý, theo VEC, từ tháng 1/2015 đến tháng 8/2015, tổng số lượng thẻ định danh phát ra là 3.451.787 thẻ (phát ra từ 11 trạm thu phí trên toàn tuyến), số lượng thẻ định danh không thu hồi được là 137.221 thẻ, chiếm 3,97% số lượng thẻ phát ra.

Nguyên nhân là do tồn tại các điểm mở chưa đóng khi khai thác đường cao tốc. Cụ thể, tại các vị trí thi công, nhà thầu phải mở các đường đấu nối với đường địa phương để vận chuyển vật liệu, máy móc, nhân công phục vụ thi công (từ tháng 1/2015 đến tháng 8/2015 còn 238 điểm mở).

Trong quá trình quản lý, khai thác, VEC đã yêu cầu các Nhà thầu kiểm soát các điểm mở, tuy nhiên do gấp rút về tiến độ, khối lượng thi công không lớn nhưng dàn trải nên rất khó có thể kiểm soát hết các điểm mở, đặc biệt là vào ban đêm.

Nhiều vị trí đường gom phát sinh theo yêu cầu bổ sung của địa phương chưa được hoàn thiện, dẫn đến tình trạng người dân phá hàng rào để đi lại, tạo thành điểm mở trên tuyến.

Bên cạnh đó, Dự án đường cao tốc Nội Bài - Lào Cai (giai đoạn 1), đoạn Yên Bái – Lào Cai (đoạn Km123+080 - Km237), chỉ bố trí 2 làn xe chạy và không có giải phân cách giữa, vì thế phương tiện có thể quay đầu trên tuyến, trốn phí.

Việc tồn tại các điểm mở nêu trên là nguyên nhân chính dẫn tới việc không thu hồi được thẻ định danh đầu vào, do các phương tiện khi lưu thông trên tuyến lợi dụng các điểm mở để đi vào các đường của địa phương, không đi qua trạm thu phí để trốn phí.

Ngoài ra, trong quá trình khai thác tạm, VEC vẫn phải giải quyết miễn phí cho các xe thi công của nhà thầu tham gia thi công các hạng mục chưa hoàn thiện của dự án. Tuy nhiên, nhiều lái xe của đơn vị thi công vẫn lấy thẻ định danh đầu vào, nhưng khi đi ra vì nhiều lý do đã đi xuống các điểm mở khiến VEC không thu hồi được thẻ định danh đầu vào.

Đồng thời, trong giai đoạn này, hệ thống thu phí của tuyến cao tốc Nội Bài - Lào Cai đang trong quá trình lắp đặt hoàn thiện, công tác thu phí vẫn thực hiện hoàn toàn bằng phương pháp thủ công; số lượng trạm nhiều nên số lượng vé in sẵn lớn (hơn 50 loại vé giấy/cabin), việc giao vé điện tử và thẻ điện tử ra các làn thu phí chưa thực hiện được đúng như quy trình, do đó khi phương tiện qua trạm quét thẻ mệnh giá để hệ thống lưu thông tin, không đọc được mã thẻ, series thẻ giấy nên không thể phân tích, kiểm tra, đối chiếu phát hiện để đưa ra các biện pháp khắc phục kịp thời.

Với việc hệ thống thu phí chưa hoàn thiện, các lái xe đã lợi dụng và tìm mọi cách để trốn phí như thay đổi thông tin trên thẻ đầu vào (loại xe, ngày giờ...), đổi thẻ cho nhau trên đường, nhận thẻ định danh đầu vào nhưng không trả cho đơn vị khai thác (khi phương tiện ra tại các điểm mở) để gian lận chặng, gian lận cước phí, trốn phí..., khiến đơn vị khai thác không thu hồi được thẻ đầu vào.

Trong quá trình tổ chức thu phí, xuất hiện một số trường hợp sử dụng vé miễn phí năm, phù hiệu xe hộ đê giả, hết hạn… để trốn phí. Những trường hợp này khó phát hiện do phải nhận biết bằng mắt thường. VEC đã có văn bản báo cáo Bộ Giao thông vận tải, Bộ Tài chính về tình hình xe miễn phí lưu thông trên đường cao tốc.

Trước tình trạng trên, VEC O&M đã xử lý kỷ luật nghiêm đối với những trường hợp vi phạm quy trình thu phí hoặc có dấu hiệu tiêu cực, bán thẻ.