Để hiểu thêm và có cái nhìn “công bằng” hơn cho vấn đề này, Báo Hải quan đã có cuộc trao đổi với PGS.TS Nguyễn Hoàng Ánh, Phó Viện trưởng Viện Kinh tế và Thương mại quốc tế, Đại học Ngoại thương Hà Nội.

Bà đánh giá như thế nào khi có ý kiến cho rằng nền kinh tế Việt Nam đang có xu hướng tụt lại xa hơn so với các nước trong khu vực?

Những đánh giá trên hoàn toàn có cơ sở khi theo báo cáo về năng lực cạnh tranh và xếp hạng môi trường kinh doanh của Ngân hàng thế giới, từ năm 2011 đến nay, chưa có năm nào Việt Nam tăng thứ bậc, ngay trong năm 2015, Việt Nam cũng tụt 6 bậc so với năm 2014.

Còn xét trên thực tế, trong những năm qua, Việt Nam dù đã có nhiều nỗ lực trong việc đưa ra những quyết sách để thay đổi môi trường kinh doanh như: Bãi bỏ giấy phép con, rút ngắn thủ tục hành chính… nhưng chúng ta vẫn tiến lên bằng xe đạp, thậm chí tiến một bước nhưng lùi hai bước.

Điều này được thể hiện rõ nhất qua hệ thống quy phạm pháp luật. Việt Nam rất tích cực ban hành hệ thống văn bản luật pháp mới với nhiều tiến bộ, cải cách để phù hợp với xu thế hội nhập. Tuy nhiên, năng lực thực hành lại không cao, cơ quan kiểm soát và thực thi pháp luật chưa hiệu quả. Đặc biệt, có một điều lạ là nếu như ở nhiều nước trên thế giới, họ coi trọng kết quả hơn quá trình thì Việt Nam lại làm ngược lại, kết quả đúng hay sai ít quan trọng, miễn là làm đúng tiến trình nên với cơ chế luật pháp vẫn chưa cải cách hết đã gây ra nhiều bất cập, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế.

Bên cạnh đó, có một bộ phận DN Việt Nam không muốn lớn, không muốn mở rộng kinh doanh, một phần do họ không đủ vốn, không đủ sức nhưng cũng có một phần vì “ngại”. Sự “e ngại” này là có cơ sở khi DN Việt Nam muốn phát triển bên cạnh có tiền thì họ phải tạo được “quan hệ”, quan hệ càng sâu thì việc kinh doanh càng thuận lợi hơn, DN lớn thì quan hệ cũng phải lớn hơn, nhiều vấn đề nảy sinh hơn.

Nguyên nhân là do đâu, thưa bà?

Sự yếu kém của Việt Nam do rất nhiều nguyên nhân nhưng đều mang tính chủ quan như cơ sở hạ tầng dù đã được cải thiện nhưng vẫn chưa hoàn chỉnh. Nhiều người cho rằng do xuất phát điểm của chúng ta thấp. Điều này tôi công nhận là đúng, nhưng chúng ta không thấp hơn so với nhiều nước trong châu Á. Vậy ở thời điểm hiện nay, vị thế của họ đang ở đâu và chúng ta đang ở đâu. Chính vì thế, đổ lỗi cho xuất phát điểm thấp nếu nói vào thời điểm những năm 1990 thì còn có thể được, nhưng thời điểm này thì hoàn toàn do “Việt Nam không chịu phát triển”, như có lần chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan đã từng nói.

Tuy vậy, vấn đề lớn nhất ở đây vẫn nằm ở tư duy con người, nhất là ở những cơ quan điều hành, quản lý. Các bộ, ngành cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn, họ phải hiểu và biết mọi công việc mình làm là đứng trên quyền lợi của người dân, chứ không phải trên quyền lợi của người quản lý. Quan tâm và thay đổi từ gốc thì mới thay đổi được cả một nền kinh tế còn nhiều trì trệ như hiện nay.

Có điều dễ nhận thấy là Việt Nam thích “nấp” sau những lời khen của nước ngoài như: Việt Nam là nơi đầu tư tốt nhất, Việt Nam là nơi đáng sống nhất… để rộng cửa cho DN nước ngoài vào để làm giàu, tận dụng nguồn nhân công giá rẻ, khai thác tài nguyên, gây ô nhiễm môi trường… Nhưng điều này còn cho thấy chúng ta còn ít trân trọng tài nguyên, con người của mình để phát triển. Bởi theo điều tra của Tổ chức Lao động quốc tế tại Việt Nam (ILO), cùng là lao động Việt Nam với thâm niên, trình độ và kinh nghiệm giống nhau nhưng nếu làm việc ở nước ngoài thì năng suất lao động tăng gấp 7 lần so với làm việc trong nước.

Sự thực trên cũng cho thấy năng lực quản lý của chúng ta chưa thật sự hợp lý để nắm được thế mạnh của mình. Chính vì thế, những biện pháp để cải cách, cải thiện nền kinh tế dù được “hô hào” mạnh mẽ nhưng hiệu quả vẫn chưa cao. Việc này cũng giống như thuốc chữa bệnh, thuốc bác sĩ khen chưa chắc là đúng mà quan trọng là người bệnh sử dụng và có những chuyển biến như thế nào.

Tuy vậy, ở một góc nhìn khác, khi nhiều DN nước ngoài đánh giá rằng Việt Nam không có DN nào đáp ứng đủ tiêu chuẩn để làm linh phụ kiện cho họ. Trong khi thực tế, các DN Việt Nam hoàn toàn có thể làm được, nhưng bằng một cách nào đó, DN FDI kia cố tình gây khó dễ để đưa mặt hàng của nước mình XK sang Việt Nam hoặc nhằm tạo thời cơ xây dựng thêm nhà máy, các DN này chỉ cho DN Việt Nam làm những sản phẩm ít giá trị gia tăng, không học hỏi được gì. Với cách hoạt động như vậy, DN Việt Nam muốn phát triển thu lợi cho đất nước cũng khó.

Có một chuyên gia cho biết, vào năm 2011, nhiều người ví nền kinh tế Việt Nam với 4 bánh xe là nông nghiệp, kinh tế tư nhân, kinh tế nhà nước và DN FDI. Tuy nhiên, chỉ bánh xe FDI là hoạt động, còn lại đều trì trệ. Vậy trong bối cảnh hiện nay, vấn đề trên đã có sự thay đổi như thế nào, thưa bà?

Theo tôi, tình hình trên vẫn còn tiếp diễn. Bởi theo số liệu của Tổng cục Thống kê, trong 8 tháng đầu năm, mức nhập siêu hoàn toàn thuộc về khu vực kinh tế trong nước, trong khi xuất siêu phần lớn thuộc về các DN FDI. Hơn nữa, từ trước đến nay, chưa có FTA nào mà DN Việt Nam được hưởng lợi nhiều hơn DN FDI. Ví dụ như FTA Việt Nam – Hàn Quốc, đến 73% số DN hưởng lợi từ giảm thuế XK sang Hàn Quốc là DN có vốn đầu tư từ Hàn Quốc, chỉ còn 27% là DN trong nước. Còn để hưởng lợi XK sang Việt Nam thì 100% là DN của Hàn Quốc, Việt Nam không có DN đầu tư vào Hàn Quốc.

Tuy vậy, với nhiều FTA như hiện nay, nếu các DN còn lại biết tận dụng thì cũng sẽ có nhiều cơ hội. Điều quan trọng là phải xác định được hướng đi, phải ở thế chủ động và có can đảm để thay đổi, trong đó, cần chú trọng đến phát triển các mặt hàng có hàm lượng tri thức cao, phải tạo được sự khác biệt.

Vậy Việt Nam cần có chính sách gì để có nền kinh tế phát triển nhanh, bền vững hơn?

Điều quan trọng là phải thực sự cải tạo được môi trường kinh doanh trong đó có môi trường luật pháp, phải làm sao để thay đổi từ tư duy của người làm luật và người thực thi pháp luật. Những người này cần có ý thức sâu sắc hơn về việc tiếp thu ý kiến sửa đổi, không nên làm theo kiểu lấy lệ, hình thức mà phải nghiên cứu, tham khảo ý kiến góp ý từ nhân dân, DN và các chuyên gia để nhanh chóng sửa đổi, phải làm tất cả trên quyền lợi của người dân.

Tất nhiên, dù khó khăn nhưng tôi tin Việt Nam sẽ thay đổi được, nhiều nước châu Á và các nước trong khối ASEAN với hoàn cảnh tương tự cũng đã có thay đổi thì Việt Nam không có lý do gì để không tiến lên. Ví dụ rõ nhất là đất nước Hàn Quốc, họ đã mất 30 năm để từ một nước đầy khó khăn trở thành một nền kinh tế đứng thứ 3 châu Á và đứng thứ 13 thế giới. Singapore còn mất ít thời gian hơn nữa. Do đó, thời gian để Việt Nam thay đổi phụ thuộc và thời điểm bắt đầu và bắt đầu như thế nào, vì thời điểm khác nhau sẽ cho ta thời vận khác nhau.

Xin cảm ơn bà!