Tác giả (ngoài cùng bên trái) tại Phiên thảo luận về Hải quan Xanh tại Hội nghị và Triển lãm công nghệ của WCO tổ chức tại Hà Nội từ 10 đến 12/10/2023.

Hải quan xanh trong bối cảnh các mục tiêu phát triển bền vững

Hải quan Xanh không phải là một khái niệm mới mẻ đối với cơ quan Hải quan. Từ năm 2004, “Sáng kiến Hải quan Xanh” được Chương trình môi trường UN và Tổ chức Hải quan thế giới (WCO) cùng với các tổ chức quốc tế khác về môi trường chính thức khởi xướng nhằm nâng cao năng lực của Hải quan và các lực lượng bảo vệ biên giới có liên quan để giám sát và tạo thuận lợi cho thương mại hợp pháp, đồng thời phát hiện và ngăn chặn buôn bán bất hợp pháp các mặt hàng nhạy cảm với môi trường được quy định trong các công ước và Hiệp định đa phương về bảo vệ môi trường (MEAs).

Từ năm 2015, UN và lãnh đạo các quốc gia trên thế giới đã thông qua 17 mục tiêu phát triển bền vững (Sustainable Development Goals - SDGs) kêu gọi thế giới quyết tâm đến năm 2030 sẽ chấm dứt đói nghèo, bảo vệ hành tinh, chống biến đổi khí hậu và tất cả mọi người được hưởng hoà bình và thịnh vượng. Để thúc đẩy hoàn thành các mục tiêu phát triển này mỗi cá nhân hay cơ quan, tổ chức trong đó có các cơ quan Hải quan đều cần có chiến lược và hành động thiết thực để phát triển kinh tế và xã hội theo hướng xanh và bền vững, bảo vệ trái đất và giữ gìn tài nguyên thiên nhiên cho thế hệ mai sau.

Tháng 6/2023, Hội đồng hợp tác WCO đã thông qua bản kế hoạch hành động nhằm thúc đẩy cơ quan Hải quan trở thành lực lượng tiên phong thực thi chuyển đổi xanh, hỗ trợ phát triển kinh tế một cách bền vững, thân thiện với môi trường. Theo đó, khái niệm Hải quan Xanh được đề cập một cách sâu sắc hơn, yêu cầu mỗi cơ quan Hải quan phải là một tổ chức chủ động tăng cường năng lực cho cán bộ và nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp nhằm thúc đẩy việc đạt được các mục tiêu bền vững của UN thông qua ba trụ cột (1) Hiện hữu xanh (hỗ trợ thực hiện các mục tiêu SDGs 11, 12 và 13) (2) Thực thi xanh (hướng đến thực hiện các mục tiêu SDGs 1, 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10, 14, và 15) và (3) Kiến tạo xanh (hỗ trợ thực hiện mục tiêu SDGs 4, 5, 16, 17).

Chương trình hành động hướng tới Hải quan Xanh

Xây dựng nền kinh tế số, kinh tế xanh và kinh tế tuần hoàn là ưu tiên hàng đầu của Đảng và Chính phủ Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt là giai đoạn thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, phục hồi sau đại dịch Covid-19. Tại Quyết định 628/QĐ-TTg ngày 20/5/2022 ban hành Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2030, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo đến năm 2030: “Triển khai Hải quan Xanh, khuyến khích và thúc đẩy hoạt động thương mại hướng tới phát triển bền vững theo mô hình nền kinh tế tuần hoàn thông qua việc triển khai hiệu quả các điều ước quốc tế về bảo vệ môi trường và động vật hoang dã mà Việt Nam đã ký kết, có những biện pháp khuyến khích doanh nghiệp xuất nhập khẩu thực hiện các giải pháp theo mô hình nền kinh tế tuần hoàn”.

Với vai trò ”người gác cửa nền kinh tế”, kiểm soát hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới, Hải quan Việt Nam luôn chủ động tăng cường hiệu quả kiểm tra, kiểm soát các hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới đảm bảo an toàn chất lượng; ứng dụng kỹ thuật hiện đại như hệ thống thông quan, máy soi, hệ thống giám sát tập trung nhằm nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ môi trường và sức khoẻ cộng đồng. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, việc kiểm soát tiêu chuẩn, chất lượng hàng hóa có liên quan đến môi trường vào Việt Nam hiện nay vẫn còn nhiều bất cập. Hệ thống văn bản pháp luật và công văn hướng dẫn về quản lý hàng hóa nhập khẩu phải kiểm tra nhà nước về chất lượng, kiểm dịch hàng hóa đã được ban hành nhưng còn thiếu và có sự chồng chéo.

Bên cạnh công tác thực thi vẫn còn nhiều hạn chế, Hải quan Việt Nam vẫn chưa thực sự quan tâm đến việc ban hành quy định và nâng cao nhận thức và trình độ của cán bộ và nhân viên về văn hoá xanh, chống biến đổi khí hậu thông qua các hành động thiết thực để bảo vệ môi trường. Tiến trình xây dựng, thiết kế bài toán cho hệ thống Hải quan số và Hải quan thông minh chưa thực sự đặt yêu cầu phát triển xanh và bền vững làm nhiệm vụ trọng tâm.

Từ những hạn chế trên và trước yêu cầu đạt được mục tiêu phát triển bền vững toàn cầu đến 2030, Hải quan Việt Nam cần đặt ra những yêu cầu mới nhằm quản lý toàn diện hơn, xanh hơn hướng tới Hiện hữu xanh, Thực thi xanh và Kiến tạo xanh.

Đối với trụ cột 1 - Hiện hữu xanh, Hải quan Việt Nam cần xây dựng văn hoá xanh thông qua hệ thống quy tắc, tuyên truyền, đào tạo nâng cao nhận thức và hành động của cán bộ, nhân viên về bảo vệ môi trường, chống biến đổi khí hậu; ưu tiên mua sắm máy móc, phương tiện sử dụng năng lượng tái tạo; xây dựng trụ sở, kho bãi theo tiêu chuẩn xanh, tiết kiệm năng lượng và sử dụng nguyên liệu thân thiện với môi trường; thực hiện phân loại rác tại nguồn; thúc đẩy hành động giảm phát thải khí nhà kính.

Những hành động thiết thực của Hải quan Singapore có thể là dẫn chứng tiêu biểu cho mục tiêu Hiện hữu xanh. Thiết kế trụ sở Hải quan Singapore và các địa điểm thông quan tại cửa khẩu có yêu cầu tối thiểu là phải đạt chứng nhận xanh của Bộ Xây dựng Singapore. Tất cả các hợp đồng mua sắm của Hải quan Singapore đều hướng đến ưu tiên sản phẩm xanh và phải tối đa hiệu suất sử dụng năng lượng; các sự kiện của hải quan đều được tổ chức tại những cơ sở đảm bảo tiêu chí xanh; ngừng sử dụng chai nước dùng một lần…

Đối với trụ cột 2 - Thực thi xanh, Hải quan Việt Nam cần chú trọng kiến nghị xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về hải quan hiện đại, đồng bộ, thống nhất, minh bạch, phù hợp với các cam kết quốc tế về phát triển bền vững; nghiên cứu và kiến nghị ban hành chính sách và thủ tục thuế và hải quan phù hợp, thúc đẩy hoạt động thương mại theo mô hình kinh tế tuần hoàn; tăng cường năng lực nâng cao hiệu quả kiểm soát hải quan thông qua quản lý rủi ro chuỗi cung ứng tích hợp.

Có thể nói Liên minh châu Âu (EU) là ví dụ điển hình tốt nhất trong tiến trình xây dựng chiến lược đến thực thi thông qua chương trình Thỏa thuận xanh (Green Deal) đầy tham vọng để giảm phát thải Carbon trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Nhằm thực hiện vai trò kiểm soát tuân thủ các quy định về môi trường này, cơ quan Hải quan đã có những cải cách triệt để, như nghiên cứu và đề xuất WCO sửa đổi hệ thống hài hoà và mã hoá hàng hoá nhằm kiểm soát tốt hơn hàng hoá thân thiện với môi trường; kiểm soát việc thực thi chính sách điều chỉnh Carbon tại biên giới (CBAM); gia tăng kiểm soát xuất khẩu rác sang nước thứ ba; thực thi kiểm soát hàng hoá phá hoại và làm suy thoái rừng; kiểm soát chống khai thác thuỷ sản (IUU).

Đối với trụ cột 3 - Kiến tạo xanh, Hải quan Việt Nam cần thúc đẩy triển khai hiệu quả kiểm soát biên giới theo mô hình quản lý biên giới thông minh, đơn giản hoá quy trình thủ tục nhằm tạo thuận lợi, hỗ trợ chuỗi cung ứng xanh, bền vững phát triển; phát huy tính chủ động và sáng tạo trong nghiên cứu, thử nghiệm và ứng dụng các công nghệ mới 4.0; hiện đại hoá phương thức trao đổi thông tin với hải quan các nước và các tổ chức quốc tế để kiểm soát chất lượng an toàn sản phẩm tại nguồn.

Nền kinh tế xanh thúc đẩy những sáng kiến để kéo dài vòng đời sản phẩm, hạn chế rác thải và khuyến khích tái chế. Hỗ trợ và kiểm soát chuỗi cung ứng tuần hoàn, đặc biệt là đối với sản phẩm rác thải nhựa cũng đặt ra yêu cầu thay đổi phương thức kiểm soát và tạo thuận lợi thương mại của cơ quan Hải quan. Trong khu vực ASEAN, Indonesia là một trong những nước có tỷ lệ nhập khẩu phế liệu nhựa lớn nhất kể từ khi Chính phủ Trung Quốc đóng cửa đối với phế liệu nhựa nhập khẩu. Hải quan Indonesia đã áp dụng nhiều biện pháp mới nhằm kiểm soát chất lượng phế liệu nhựa nhập khẩu, chẳng hạn như kiểm soát tại nguồn, xây dựng hồ sơ rủi ro đối với người xuất và nhập khẩu rác, nước xuất xứ và mã HS. Bằng hàng loạt biện pháp toàn diện, Hải quan Indonesia đóng góp tích cực vào việc đảm bảo tính bền vững của môi trường thông qua việc thực thi các MEAs, áp dụng single window, cắt giảm rác thải nhựa phá huỷ đại dương.

Tiến trình chuyển đổi xanh của hải quan: từ chiến lược đến hành động đều đòi hỏi quyết tâm chính trị mạnh mẽ của lãnh đạo các cấp, sự hợp tác từ các bộ, ngành và phương pháp quản trị khoa học. Ứng với mỗi trụ cột hiện hữu, thực thi và kiến tạo xanh, Hải quan Việt Nam cần xây dựng kế hoạch hành động cụ thể gắn với nguồn lực và thời gian, đảm bảo thực hiện thành công mục tiêu Hải quan Xanh đề ra trong Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2030.